Επιστήμονας της παραδοσιακής γνώσης και ανθρωπιστής
«Ο Έλληνας έχει το ταλέντο να σκέπτεται πολύ γρήγορα και να αναδεικνύει καλές ιδέες»
Από Π.Τσακιρίδη
O κ.Χρήστος Λιονής είναι Καθηγητής Γενικής Ιατρικής και Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, στο Τμήμα Ιατρικής, του Πανεπιστημίου Κρήτης, έχοντας αναπτύξει ένα πολυδιάστατο έργο επικεντρωμένο στην κατανόηση και αποκωδικοποίηση της ανθρώπινης επίγνωσης.
Ο ανθρωποκεντρικός αυτός ευφυής επιστήμονας, συνέθεσε ένα ορατό φράγμα ανθρώπινων αντισωμάτων που θωρακίζουν και αγκαλιάζουν την φωτεινή πλευρά της καθημερινότητας.
Η συνεχής εξέλιξη των ερευνών του, η συστηματοποίηση της υφιστάμενης γνώσης και η αναδημιουργία και μετεξέλιξή της, ολοκληρώνουν ένα έργο ζωής και ο καθηγητής την παραδίδει ως ένα ολοκληρωμένο brand πανεπιστημιακού επιπέδου.
Έχει αποτυπώσει σε ένα έργο ζωής, μια κορυφαία, επίπονη, πολύχρονη μελέτη, με δύο άξονες :
Ο πρώτος άξονας περιλαμβάνει μια ιδιοφυή καινοτόμο μελέτη αξιοποίησης της Κρητικής γης, με εμπλοκή μιας κορυφαίας πανεπιστημιακής ομάδας, oι οποίοι οδηγούνται στην παραγωγή ενός τοπικού brand name διεθνών προδιαγραφών, με εκχυλίσματα τοπικών βοτάνων.
Το αποθησαύρισε επί χρόνια στα βουνά της Κρήτης, στο Σπήλι που αποτέλεσε τροφοδότη των ονείρων του.
Ο δεύτερος άξονας περιέχει μια εκτεταμένη μελέτη που οδήγησε στην αναδημιουργία της συμπόνιας και της ενσυναίσθησης (compassion and empathy).
Πρωτοστατεί στην προσπάθεια διάδοσης του ανθρωποκεντρικού μηνύματος μέσω της εκπαίδευσης.
Έκανε έργο ζωής την μελέτη της πνευματικότητας/θρησκευτικότητας ως προστατευτικό παράγοντα για τη στεφανιαία νόσο.
Αξιοποίησε την χρησιμοποίηση της αυτόχθονης γνώσης και την μετεγγραφή της σε επιστημονική εργασία, με τα πρώτα αποτελέσματα από τη βιοϊατρική έρευνα στα αρωματικά βότανα της Κρήτης να υλοποιούνται σύντομα.
Ιδεολόγος επιστήμονας και αντισυμβατικός πανεπιστημιακός της αυτόχθονης γνώσης.
Ανθρωπιστής της συμπόνιας και ιδεαλιστής επιστήμονας .
Αυτός, ο άνθρωπος – αφιέρωσε την ζωή του σε ένα ανθρωποκεντρικό –μοναδικό-έργο συνοχής και αλληλεγγύης με πολλαπλή επιστημονική τεκμηρίωση.
Αυτός, ο επιστήμονας- βγαλμένος από τα πλέον φτωχικά, ιερά χώματα της μάνας γης του Ρεθύμνου, αγκαλιασμένος από το άρωμα ζωής που αναδύει το λιοπύρι στα σοκάκια της συνοικίας στο Λιμάνι.
Ευωδιάζουν γιασεμί τα λόγια του.
Η μορφή του αποτυπώνει την σεμνότητα ενός ανθρωπιστή προορισμένου να επιτελέσει ένα σπουδαίο πολύπλευρο κοινωνικό έργο.
Αυτός, και η πολυτάραχη –ασθενική-παιδική ζωή του, από μικρός θυμόταν πως ανέφερε ότι ήθελε να γίνει γιατρός και καθηγητής.
Το ακολούθησε και το υπερασπίσθηκε.
Φωτίστηκε από μια δύναμη που έδωσε πνοή στα όνειρά του.
Οι κακουχίες των ανθρώπων που ζυμώθηκε από παιδάκι μαζί τους, ήταν η αρχή μίας πορείας αφιερωμένης σε αυτούς τους ίδιους τελικά.
Μπορούν να δώσουν πνοή στα όνειρα ενός παιδιού οι καημοί των συνανθρώπων;
Μπορούν-με σιγουριά.
Έκανα αρκετό καιρό για να καταφέρω να προσεγγίσω αυτόν τον άνθρωπο με Α κεφαλαίο. Άκουσα την απομαγνητοφώνηση της συνομιλίας μας περίπου πέντε φορές. Να εξομολογηθώ σε εσάς που με διαβάζετε ότι δεν μπορούσα να προχωρήσω στο γράψιμο αυτού του κειμένου.
Καθηλωμένος από την μορφή αυτού του ανθρώπου, στο τέλος ένα μείγμα από δάκρυα και πείσμα, οργή και πάθος με κατέκλυζε. Πόσο μπορείς να αποστασιοποιηθείς; Γιατί το μοιράζομαι αυτό μαζί σας; Γιατί δεν γνωρίζω εάν κατάφερα να αποδώσω με τις φτωχές μου λέξεις , ένα μεγαλείο ανθρωπιστή.
Μυρίστε τον άνθρωπο.
Η συνάντησή μου με τον καθηγητή Χρήστο Λιονή είχε μόλις τελειώσει.
Στο δρόμο της επιστροφής για το αυτοκίνητό μου, η άνοιξη είχε μόλις αρχίσει να χαμογελάει, μια μυρωδιά θεϊκή είχε τυλίξει τον κόσμο γύρω μου.
Τα λόγια του καθηγητή να ηχούν σαν μελωδία ουράνια, ένα άρωμα ζωής μοναδικό το έργο του και η πολύχρονη μελέτη του, οι μάχες της καθημερινότητας που δίνει, η προσέλκυση του ενδιαφέροντος και η πανεπιστημιακή επιχειρηματική αξιοποίηση, η διάδοση της ανθρωπιστικής γνώσης –όλα σε μια δημιουργική συνέργεια.
Αυτός ο ευφυής καθηγητής, αποτελεί μια ξεχωριστή δύναμη ζωής για όλους, στις σημερινές δύσκολες ημέρες.
•”Η χρήση της αυτόχθονης γνώση και η παρακαταθήκη της αξίας της”
Απαντώντας σε σχετική ερώτησή μου, ο καθηγητής εξηγεί παραστατικά την έννοια της αυτόχθονης γνώσης, για την ωφέλιμη συνέργεια στην ανάπτυξη brand name με την συστηματική αξιοποίησή της.
« Αυτό που αποτελεί αντικείμενο μελέτης και εντατικής ενασχόλησης είναι μέχρι ποιο βαθμό η σύγχρονη ιατρική στην Ελλάδα μπορεί να δανειστεί από την αυτόχθονη γνώση, δηλαδή από την γνώση, τον πλούτο, την σοφία των απλών ανθρώπων και αυτό να το μετατρέψει σε δράσεις και προϊόντα αναφορικά με την υγεία.
Πάντα έχει αξία μια τέτοια συζήτηση, ιδίως σήμερα λόγω της έντονης περιόδου και της οικονομικής κρίσης στην χώρα μας, αλλά είναι και διαχρονικά επίκαιρη.
Χρησιμοποιώντας την γνώση και την σοφία που μας κληροδότησαν οι προηγούμενες γενιές, και σε ποιο βαθμό μπορούμε να πετύχουμε ένα υψηλό επίπεδο της υγείας, να προλάβουμε ή να μειώσουμε την πιθανότητα για σύγχρονες αρρώστιες.
Στις σημερινές συνθήκες που και το φάρμακο κοστίζει αλλά και η χώρα μας χρειάζεται την καινοτομία, είναι ένα ουσιαστικό μέτρο για να προβάλουμε την αυτόχθονη γνώση καθώς και την αποτελεσματικότητα προϊόντων που προέρχονται απ’ αυτήν.
Tι εννοούμε όμως με την έκφραση αυτόχθονη γνώση;
Είναι αγγλοσαξονικός όρος που τον έμαθα από έναν πολύ μεγάλο δάσκαλο που ανήκει στα πιο σοφά πρόσωπα στο αντικείμενό του, τον Καθηγητή της Βοτανολογίας και της Ιατρικής Ανθρωπολογίας J.L. Slikkerveer του Πανεπιστημίου Leiden της Ολλανδίας.
Είναι ένας φιλέλληνας, έχει ζήσει πολλά χρόνια στην Ανατολική Αφρική, και με βοήθησε να ανακαλύψω πολλά μυστικά από την αυτόχθονη γνώση, την οποία και εγώ στην αρχή σαν παραδοσιακός γιατρός δεν την γνώριζα ».
•”Πρωτογενής γνώση από τα σπλάχνα της κοινωνίας”
« Ο Καθηγητής Slikkerveer με μύησε σε αυτό που λέγεται « indigenous knowledge», δηλαδή στην γνώση εκείνη που αναπτύσσεται, καλλιεργείται, αναγνωρίζεται μέσα από τις ίδιες τις τοπικές κοινωνίες, χωρίς προσμείξεις, χωρίς μεταφορά άλλων γνώσεων και έτσι έχει εκείνα τα ιδιοσυστατικά στοιχεία της γνώσης που παράγει η τοπική κοινωνία από μόνη της.
Μια πρωτογενής γνώση που βγαίνει από τα σπλάχνα της κοινωνίας, τους ανθρώπους της, από την ιστορικότητα των κοινωνιών.
Είναι καθαρή, ανήκει σε αυτήν.
Δεν έχει στοιχεία πρόσμιξης από άλλες κοινωνίες, χωρίς να αποκλείεται η διασύνδεση και διεπαφή με άλλες κοινότητες.
Επίσης πληροί ορισμένα χαρακτηριστικά, που σημαίνει ότι δεν είναι μεταφερόμενη γνώση αλλά έχει παραχθεί τοπικά»
Ένα πολιτισμικό brand name
« Ο ίδιος ο Καθηγητής Slikkerveer με μικρή αρωγή δική μου δημιούργησε ένα δίκτυο με σκοπό να καταγράψει αυτή τη γνώση, να την παρουσιάσει και να την προτυποποιήσει , να την σταθμίσει, να την φιλτράρει από τις ξένες προσμίξεις και να την προβάλει.
Με την προβολή της, βοηθά στην αναπτυξιακή της εκμετάλλευση από τους τοπικούς φορείς ».
•”Οι άνθρωποι είναι οι πιο σημαντικές πηγές της γνώσης”
« Η πρώτη μου επαφή ήταν ως γιατρός στο Κέντρο Υγείας της αγροτικής περιοχής του Σπηλίου, στην ενδοχώρα του Ρεθύμνου, όπου συναντήθηκα με τον καθηγητή ως επικεφαλής μιας ερευνητικής ομάδας, γιατί πάντα πίστευε ότι η Κρήτη σαν κοιτίδα πολιτισμού και ιστορίας της Ευρώπης- όπως την περιγράφει ο ίδιος- έκρυβε πολλά μυστικά και θησαυρούς.
Εκεί συνειδητοποίησα ότι οι άνθρωποι είναι οι πιο σημαντικές πηγές της γνώσης και εκπαιδεύτηκα σε αναζήτηση μεθοδολογιών, για να μπορώ να ανασύρω, και να ανακαλύπτω την γνώση που φύλαγαν για χιλιάδες χρόνια οι Κρητικοί, ιδίως στις απομονωμένες περιοχές της, σχετικά με την υγεία.
Ο Καθηγητής Slikkerveer σαν ανθρωπολόγος έβλεπε την ιστορική σχέση της Κρήτης με την Βόρειο Αφρική, την Αίγυπτο, την Λιβύη, την Αιθιοπία, και με όλα τα μέρη στα οποία είχε δουλέψει ο ίδιος »
Ο παγκόσμιος άνθρωπος
Παρατηρώ ότι στο επίκεντρο όλου αυτού του Μεσογειακού πλούτου κυρίως της διατροφής, είναι η Κρήτη, και μου αναφέρει την θέση του Καζαντζάκη, με την επιφύλαξη όμως να μην τον θεωρήσω ως σωβινιστή.
« Ασπάζομαι την άποψη και την θέση του Καζαντζάκη ο οποίος δεν μιλούσε για τον Κρητικό όπως τον καπετάν Μιχάλη, αλλά μιλούσε ουσιαστικά για τον παγκόσμιο άνθρωπο, για τον στοχαστή είτε στην ασκητική του είτε μέσα από τα Ταξιδιωτικά του.
Συνεπώς αναφερόμαστε στην Κρήτη περισσότερο με την ιστορική και γεωγραφική της σημασία, κυρίως ως το κέντρο ενός Μεσογειακού –Μινωικού πολιτισμού»
•”Η αυτόχθονη γνώση παράγει προϊόντα καινοτομίας”
Στην ερώτησή μου σε ποιο βαθμό αυτή η αυτόχθονη γνώση μπορεί να δώσει αποτελέσματα, να παράξει δράσεις αλλά και να βοηθήσει στην ανάπτυξη προϊόντων που να χαρακτηρίζονται ως προϊόντα καινοτομίας , αλλά και να χρησιμοποιηθούν αργότερα από την Βιομηχανία, μου αναφέρει ότι « ναι, αυτό είναι αλήθεια όπως είχε αναφέρει και ο Καθηγητήs Slikkerveer.
Η δράση μας ήταν περισσότερο να αποτυπώσουμε και να καταγράψουμε την αυτόχθονη γνώση όπως την ζούσαν και την αναβίωναν οι σημερινοί Κρητικοί.
Μας παρείχε ουσιαστικές πηγές γνώσης γιατί υπήρξε μια χαρτογράφηση μέσα από ανθρωπολογικές μελέτες των φοιτητών μας, υπό την επίβλεψή μας .
Υπήρξε ένας σημαντικός πλούτος πτυχιακών εργασιών , μέσω συνεντεύξεων κρητικών οικογενειών, σε πολλές περιοχές, που μας έδιναν πληροφορίες π.χ.για τα αρωματικά φυτά της Κρήτης.
Ποια είναι, σε ποια νοσήματα και παθήσεις ενδείκνυνται, ποιες ήταν οι παραδοσιακές συνταγές, με ποιο τρόπο φτιάχνονταν τα γνωστά αφεψήματα ή το Κρητικό τσάι όπως το λέμε.
Αυτό σαν γνώση περιγράφηκε, καταγράφηκε και δημοσιεύθηκε.
Υπάρχουν δημοσιευμένες μελέτες που βρίσκονται σε Βιβλιοθήκες στην Ιατρική Σχολή της Κρήτης, και στο Πανεπιστημίο Leiden της Ολλανδίας.
Αυτή η γνώση στη συνέχεια, συνδυάστηκε με άλλες πειραματικές εργαστηριακές μελέτες και στην Κρήτη αλλά και σε Βιοϊατρικά εργαστήρια στη Σουηδία.
Το 1999, έτος ορόσημο για την έρευνά μας, δημοσιεύεται στο περιοδικό Lancet, έρευνα που διεξήγαμε στο Πανεπιστήμιο Linkoping της Σουηδίας, που τεκμηρίωνε ότι τα αρωματικά αυτά φυτά έχουνε πολλαπλάσια ή ίση αντιοξειδωτική δράση με άλλα γνωστά αντιοξειδωτικά, όπως είναι το πράσινο τσάι ή ακόμη και από την γνωστή Βιταμίνη Ε, την Α-τοκοφερόλη.
Δηλαδή παρέχουν προστασία απέναντι στο οξειδωτικό στρες, που φαίνεται να είναι και το υπόβαθρο πολλών νοσημάτων.
•”Και εγένετο «Βιολογική ασπιρίνη»
Η πρώτη δημοσίευση της μελέτης μας, – συμπυκνώνει τις γνώσεις από την Μινωική περίοδο, όσο και τις γνώσεις που είχαν οι μεγάλοι αρχαίοι Βοτανολόγοι , όπως ο Διοσκουρίδης, ή ο Ριζοτόμος –Θεόφραστος.
Αυτή η γνώση για πρώτη φορά αποτυπώνεται σε βιοχημικό επίπεδο, αποτυπώνεται σε αντιδράσεις στα κύτταρα του πνεύμονα, σε εξετάσεις στο Σουηδικό Εργαστήριο και εν συνεχεία δημοσιεύεται.
Αυτή ήταν η αφορμή για να αρχίσουμε να συζητάμε μια ομάδα καθηγητών από την Ιατρική Σχολή και το Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, ότι τα αρωματικά φυτά ή κάποιοι συνδυασμοί αυτών, μπορούν να αποτελέσουν συστατικά είτε συμπληρωμάτων διατροφής, ή να κυκλοφορήσουν τα ίδια ως φάρμακα.
Τα πρώτα αποτελέσματα
Από την αντιοξειδωτική δράση που αφορά κυρίως την πρόληψη χρόνιων νοσημάτων, καρδιοαγγειακών και καρκίνου, φθάνουμε στην αντιική δράση, δηλαδή στην προστασία από λοιμώξεις του ανώτερου αναπνευστικού, από ιογενείς λοιμώξεις και την γρίπη.
Με την βοήθεια πολύ άξιων συναδέλφων, όπως των Καθηγητών κ.κ. Καστανά και Πυρίντζου, και με μια σειρά εργαστηριακών δοκιμασιών, αποτυπώσαμε πλήρως και κωδικοποιήσαμε τις δράσεις των αιθέριων ελαίων και άλλων πολύτιμων συστατικών των αρωματικών φυτών.
Αυτές οι πρώτες πειραματικές εργασίες έδειξαν ότι αυτά τα εκχυλίσματα των αιθέριων ελαίων που περιέχονται σε συγκεκριμένα αρωματικά φυτά της Κρήτης, φαίνεται να είναι προστατευτικά στο εργαστήριο, όταν δοκιμάζονται σε επιλεγμένους ιούς.
Η πρώτη ανάδειξη μιας τέτοιας δυνατότητας , προστιθέμενη στην αντιοξειδωτική δράση, μας έκανε να σκεφθούμε ότι αυτά τα εκχυλίσματα, σε μοναδικούς συνδυασμούς, θα μπορούσαν να δοκιμασθούν και να κυκλοφορήσουν στην αγορά, αρχικά ως συμπληρώματα, και μετά ως φάρμακα με συγκεκριμένες συστάσεις, αφού ακολουθηθούν όλες εκείνες οι αυστηρές οδηγίες που η Ευρωπαϊκή Νομοθεσία και ο ΕΟΦ επιβάλλουν.
Δηλαδή με ανάπτυξη μιας κλινικής δοκιμής, μιας τυχαιοποιημένης μελέτης που θα μπορέσει να τεκμηριώσει το θεραπευτικό της αποτέλεσμα σε μια ομάδα ασθενών με διπλή τυφλή μελέτη.
Με βαθιές ελληνικές ρίζες
Είναι μια ιστορία με βαθιές ελληνικές ρίζες που αναδείχθηκε με την βοήθεια εξαιρετικών ανθρωπολόγων από την Ολλανδία και τελικά με προσπάθειες της Ιατρικής Σχολής της Κρήτης και των σημαντικών εργαστηρίων της.
Αναδεικνύονται από την έρευνα ουσιαστικές ενδείξεις – για πιθανή αποτελεσματικότητα αυτών των βιολογικών προϊόντων και μας ωθεί στην πρώτη επίσημη συνεργασία με την ελληνική φαρμακοβιομηχανία.
Με ενδεχόμενο, παρά τις όποιες δυσκολίες κόστους, να αναδείξουμε ένα ελληνικό Κρητικό προϊόν σαν το κύριο συστατικό ενός φαρμάκου που θα μπορεί να έχει κυκλοφορία στην αγορά»
Η συζήτησή μας έρχεται στην αποκωδικοποίηση του DNA αυτών των πολύτιμων –ιστορικών-βοτάνων , με τον καθηγητή να αναφέρει ότι:
« Έχουμε λάβει προτυποποιήσεις και πατέντες, οπότε έχουμε κατοχυρώσει διεθνώς το προϊόν και προστατεύεται πλέον από την νομοθεσία.
Είναι συγκεκριμένα φυτά της Κρήτης, σε συγκεκριμένα μείγματα, είναι τρία αρωματικά βότανα με πλήρη ανάλυση του βιοχημικού ιστού τους.
Με ολική εκμετάλλευση όλων των φυσικοχημικών δραστηριοτήτων των αρωματικών βοτάνων, με επιδράσεις στα χρόνια νοσήματα »
•”Η Κρήτη και ο φυσικός της πλούτος”
Το know hοw των τριών καθηγητών- και το εμπορικό όφελος και του Πανεπιστημίου Κρήτης: «Λειτουργούμε ως επιστήμονες με πρωταρχικό στόχο την ανάδειξη των θεραπευτικών ιδιοτήτων των βοτάνων, παράλληλα όμως στοχεύουμε στην παραγωγή ενός προϊόντος με εμπορική απήχηση στον τόπο μας, και για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε ως έκδοχο το κρητικό ελαιόλαδο, σε συνεργασία με την Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Ρεθύμνου.
•”Η Πανεπιστημιακή επιχειρηματικότητα”
« Η επίδραση στην τοπική οικονομία αφορά και τα αρωματικά βότανα και την προστασία της γης.
Η Κρήτη δεν πρέπει να κυνηγά μόνο τον τουρισμό αλλά να εκμεταλλευτεί και την τοπική της γνώση και τον φυσικό της πλούτο με βασικές αρχές προστασίας της γης και κανόνες ελέγχου.
Μέχρι τον Οκτώβριο του 2012 αναμένεται να κυκλοφορήσει η « κρητική ασπιρίνη» ως συμπλήρωμα διατροφής και συγχρόνως ετοιμάζουμε τον φάκελο για να εγκριθεί και ως φάρμακο.
Η Πανεπιστημιακή επιχειρηματικότητα, αυτή που εξ ορισμού μπορεί να ασκήσει η Ιατρική, η Πληροφορική, η Φυσική , η Χημεία- πρέπει να αναπτυχθεί και στην μεταμνημονιακή Ελλάδα.
Θα είναι απαραίτητη για να ενισχύσει την έρευνα και σε άλλα τμήματα και Σχολές του ιδίου Πανεπιστημίου.
Στην αρένα της σημερινής ανταγωνιστικής οικονομίας π.χ. οι Κοινωνικές επιστήμες πρέπει και μπορούν να διασωθούν με έσοδα που μπορεί να παράξει η Πανεπιστημιακή έρευνά μας.
Η δική μας επιχειρηματικότητα χρησιμοποιεί την αυτόχθονη γνώση, την μετουσιώνει σε προϊόντα, και αυτά τα προϊόντα βοηθούν την υγεία μας, βοηθούν με γνώσεις τους νέους επιστήμονες, βοηθούν όμως και τους αγρότες που αξιοποιούν την γη τους»
•”Η Μετάγνωση”
Η μελέτη και η ενασχόληση του κ.Λιονή, έχει δώσει υψηλής προστιθέμενης αξίας συνέργειες καινοτομίας με τον ιστορικό αυτό πλούτο.
Στον όρο καινοτομία ο καθηγητής προσθέτει μια νέα διάσταση που αναζωογονεί τον ζωτικό του χώρο, διότι είναι ένας όρος που έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον εξηγώντας ότι ο όρος Μετάγνωση είναι μια άλλη μορφή καινοτομίας.
Η εξέλιξη συστηματοποίησε την υφιστάμενη γνώση και ο καθηγητής την αναδημιούργησε, την μετεξέλιξε και την παραδίδει ως ένα ολοκληρωμένο προϊόν.
Όπως αναφέρει « Στην Αγγλοσαξονική χρησιμοποιείται η λέξη μετάγνωση, εμείς απλώς την αυτόχθονη γνώση την οργανώσαμε, την μετεγγράψαμε, την φιλτράραμε ανθρωπολογικά, την τεκμηριώσαμε στα εργαστήρια και την δοκιμάσαμε σε ανθρώπους.
Η Μετάγνωση είναι ουσιαστικά μια συστηματική προσπάθεια να μάθουμε από την υφιστάμενη γνώση ή από ένα συνδυασμό πηγών γνώσης, με μια συγκεκριμένη μεθοδολογία»
•”Το ελληνικό ταλέντο”
« Ό Έλληνας έχει το ταλέντο να σκέπτεται πολύ γρήγορα και να αναδεικνύει καλές ιδέες.
Με την έννοια ότι παρατηρεί πολύ εύκολα και διατυπώνει σοβαρές προτάσεις –αυτό είναι διεθνώς αναγνωρισμένο.
Από κει και πέρα εάν μαθαίνει να χρησιμοποιεί τις πηγές που έχει δίπλα του, στο χώρο του, στο πανεπιστήμιό του, στον τόπο του, στην περιφέρειά του, είναι ένα κρίσιμο θέμα.»
•”Ο Ανθρωπιστής Λιονής και η πνευματικότητα-θρησκευτικότητα”
Σύµφωνα µε τον Maugans η πνευµατικότητα είναι « ένα σύστηµα πεποιθήσεων το οποίο εστιάζει στα άυλα στοιχεία που µεταδίδουν ζωτικότητα αλλά και στα γεγονότα που δίνουν νόηµα στη ζωή..»
Σύµφωνα µε τον Rousseau «η θρησκεία περικλείει δοµηµένα συστήµατα πεποίθησης που απευθύνονται σε πνευµατικά ζητήµατα, συχνά µε έναν κώδικα ηθικής συµπεριφοράς και µια φιλοσοφία»
Οι Kearney και Mount διαχώρισαν το “πνευµατικό” από το “θρησκευτικό”.
Το πνεύµα είναι µια διάσταση της προσωπικότητας του ατόµου… µέρος της ύπαρξής µας, ενώ η θρησκεία είναι η δοµή της ανθρώπινης φύσης µέσω της οποίας γίνεται αντιληπτή και εκφράζεται η πνευµατικότητα.
Όπως μου αναφέρει ο καθηγητής: « Είναι η δεύτερη διάσταση της μεταφοράς της αυτόχθονης γνώσης.
Ξεκινάει από τον Ιπποκράτη η ανάγνωση του πόνου του άλλου, πρώτα η αναγνώριση και ύστερα η συμμετοχή στον πόνο, η ενσυναίσθηση, η συναίσθηση δηλαδή του πόνου του άλλου, που δεν φθάνει μόνο σαν αναγνώριση και σαν ενσυναίσθηση αλλά και σαν επιθυμία και διάθεση ανακούφισής του.
Το δυαδικό στοιχείο, το ότι συμμετέχω στον πόνο του άλλου και επιθυμώ να τον ανακουφίσω, περιγράφεται και σε φιλοσοφίες και σε θρησκείες.
Είναι κατεξοχήν ένα χαρακτηριστικό που πρέπει να έχει ο γιατρός, ο επαγγελματίας υγείας.
Ακούγεται και στον όρο εμπάθεια, παρόλο που δεν μεταφράζεται σωστά σήμερα, έχει περάσει και στην Γερμανική γλώσσα και στην Αγγλική, και στην αγγλοσαξονική.
Σημαίνει αυτή την ιδιότητα, την έκφραση της ενσυναίσθησης, που υπάρχει σε κάθε γιατρό , δεν πιστεύω ότι υπάρχει γιατρός που δεν επιθυμεί να ανακουφίσει τον πόνο του ασθενούς.
Ένα μεγάλο ερώτημα είναι, εάν αυτή η ενσυναίσθηση είναι μέρος ενός άλλου ευρύτερου χαρακτηριστικού, που φαίνεται να μας απασχολεί ιδιαίτερα στην ιατρική επιστήμη και ονομάζεται πνευματικότητα-θρησκευτικότητα.
Ευρύτερος ο όρος πνευματικότητα, δεν έχει να κάνει μόνο με την στενή θρησκευτική αντίληψη ή μόνο με μια θρησκεία.
Πιο στενός ό όρος θρησκευτικότητα, περιέχει περισσότερο την έννοια του στοχασμού και όχι στενά την έννοια ενός τυπολατρικού ή τελετουργικού.
Πριν από χρόνια στην Σουηδία,ήρθα σε επαφή με μια μεγάλη ομάδα διανοητών και κυρίως των συνεχιστών ενός μεγάλου διανοητή του Aaron Antonowski.
Από το Ισραήλ γυρίζει όλο τον κόσμο και καταλήγει στην Σουηδία, γίνεται καθηγητής σε Σουηδικό πανεπιστήμιο και διατυπώνει την θεωρία της γέννησης της υγείας, δηλαδή της παραγωγής , της δημιουργίας υγείας, με τον όρο “salutogenesis“.
Αναφέρει ότι οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη ικανότητα να διαχειρίζονται το στρες στην ζωή τους, απαντώντας σε ερεθίσματα που τους αγχώνουν, τους δημιουργούν στρες, τους πανικοβάλλουν.
Αυτή η ικανότητα είναι αντισταθμιστική του στρες και την ονομάζει ικανότητα συνοχής.
Φαίνεται ότι είναι μια ικανότητα, σύμφωνα με την οποία κάθε τι που έρχεται εμπόδιο στην ζωή είναι προβλέψιμο, αλλά είναι και διαχειρίσιμο, αντιμετωπίσιμο.
Αυτές οι διαστάσεις σαν αντίληψη, σαν τρόπος ζωής , φαίνεται να μαθαίνονται από την οικογένεια, να ενσωματώνονται στην κουλτούρα, πιθανόν στην θρησκευτικότητα της περιοχής, ή στα πολιτισμικά στοιχεία.
Αυτό δεν είχε μελετηθεί στην Ελλάδα σαν μια διάσταση υγείας ή προστασίας της υγείας.
Δυστυχώς στην Ελλάδα δίδεται πολλή έμφαση στους αρνητικούς προσδιοριστές της υγείας, όπως « η πίεσή μου, η χοληστερίνη μου, η παχυσαρκία μου, το άγχος μου, η κατάθλιψή μου» και πολύ σπάνια μιλάμε για τις θετικές συνιστώσες της υγείας στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η Μεσογειακή ή καλύτερα όπως λέγεται κρητική διατροφή.
•”Η πρώτη μελέτη στην Ελλάδα”
Παίρνω μία άδεια του Πανεπιστημίου Karolinska, βάσει μίας κλίμακας που μετράει την ικανότητα της συνοχής και αρχίζω να την μελετάω σε τοπικές κοινωνίες της Κρήτης και να δημοσιεύω τα πρώτα αποτελέσματα.
Και σιγά -σιγά διατυπώνουμε μια άποψη, που καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, έστω και σε μη ορατό ποσοστό, φαίνεται να συμμετέχει στην καλή υγεία των Κρητών, όχι μόνο ο παραδοσιακός τρόπος διατροφής ή η άσκηση, αλλά και ένα τρόπος κουλτούρας , στοχασμού, πνευματικότητος, δηλαδή ένα θρησκευτικό κομμάτι χαρακτηριστικό σε όλη την Ελλάδα και ιδίως στις αγροτικές περιοχές της Κρήτης.
Μέσω του πρωτοκόλλου μιας έρευνας που έχει ήδη δημοσιευτεί σε ένα μεγάλο περιοδικό στην Ευρώπη, επιχειρούμε να στηρίξουμε την υπόθεσή μας αυτή, δηλαδή την παρουσία της ικανότητας συνοχής ως μέρος του τρόπου ζωής ατόμων και οικογενειών που « προστατεύει» αυτά από την καρδιαγγειακή νόσο.
Στο πλαίσιο αυτής της μελέτης,σε ένα χωριό της Κρήτης, ήδη έχουν αναλυθεί τα πρώτα αποτελέσματα και έτσι στους πρώτους 60 κατοίκους, έχει μετρηθεί το επίπεδο της θρησκευτικότητας και της πνευματικότητας σε σχέση με τους παράγοντες κινδύνου για την καρδιαγγειακή νόσο, είτε είναι πίεση, ή λιπίδια,ή είναι το πάχος του ενδοθηλίου στις καρωτίδες και τα πρώτα αυτά αποτελέσματα μοιάζουν εντυπωσιακά.
Είναι η πρώτη μελέτη στην Ελλάδα που αναδεικνύει την σχέση πνευματικότητας και θρησκευτικότητας με την προστασία από την καρδιαγγειακή νόσο. Δεν ανακαλύπτουμε κάποιο μεγάλο μυστικό, φυσικά όχι.
Υπάρχουν και πολλές άλλες γνώσεις και θεωρίες, που ξεκίνησαν από μεγάλους διανοητές και έχουν γίνει σημαία σήμερα, στην Αμερική από κορυφαία πανεπιστήμια, αλλά και στην Σκωτία όπου μελετάνε την φτώχεια και την πνευματικότητα απέναντι σε μια σειρά από νοσήματα.
Νομίζω όμως ότι, αν η έρευνα προχωρήσει, θα μας βοηθήσει πάρα πολύ στο να συζητήσουμε τα θέματα θρησκευτικότητας σαν προστατευτικό παράγοντα ίσως στις δύσκολες σημερινές συνθήκες που μπορούν να μας γεμίσουν με ελπίδα και ενθάρρυνση.
Το θέμα της συμπόνιας και της επίδρασης της στην υγεία ιατρών και ασθενών το έφερε στην ερευνητική ομάδα μας στο Τμήμα Ιατρικής η εξαιρετική συνεργάτιδα κ.Sue Shea από την Αγγλία «ο εθελοντισμός και η συμπόνια ένα χαρακτηριστικό της ψυχοσύνθεσής μας που βοηθάει και τον γιατρό και τον ασθενή» .
Τα μελετούμε από την πλευρά της ψυχολογίας και την πλευρά της νευροβιολογία και τα αναδεικνύουμε σαν κύρια συστατικά της υγείας και τα δυο.
Το θέμα της συμπόνιας στην κλινική φροντίδα είναι και το θέμα ενός κατεπιλογήν μαθήματος στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης το οποίο διδάσκεται σε συνεργασία με την κ.Shea και της κ.Μαρκάκη με σημαντική συμμετοχή των φοιτητών στις διαλέξεις και στα εργαστήρια.
•”Ένας Άνθρωπος- Τα παιδικά χρόνια και η αναγνώριση των φτωχών ανθρώπων”
Φτάσε όπου δεν μπορείς! αναφέρει ο Καζαντζάκης και ο καθηγητής Λιονής έφθασε να κατακτήσει τις καρδιές απλών ανθρώπων.
Φτάσε όπου δεν μπορείς! και ο καθηγητής έφθασε σε διεθνείς αναγνωρίσεις, σμιλεύοντας κάθε ημέρα-κάθε στιγμή, το ανθρώπινο μεγαλείο της θέλησης και της πίστης.
Ρέθυμνο, μια πάμπτωχη συνοικία κοντά στο λιμάνι.
Μια περιοχή με μετανάστες Αρμένιους και Μικρασιάτες, με λιμενεργάτες και φορτοεκφορτωτές και με χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας απομονωμένης, φτωχής, στην οποία οφείλει πολλά σαν γνώση ανθρωπιάς, σαν γνώση σχέσεων, αντιμέτωπος με την διάκριση από την μεσοαστική κοινωνία λόγω του συγχρωτισμού του με αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι όμως του έμαθαν τρόπους.
Ως μικρόβαθμος φτωχός δημόσιος υπάλληλος, ο πατέρας του τον μύησε στην γνώση των ανθρώπων, παρακολουθώντας τον στα καφενεία και τις συνοικίες όπου γνώρισε την φτώχεια.
Έτσι δεν φοβάται την φτώχεια και δεν φοβάται να αναγνωρίσει και τους φτωχούς ανθρώπους σήμερα γιατί τους γνώρισε εκείνη την εποχή.
Ρέθυμνο μια φτωχή πόλη, πόλη της ανθρωπιάς αλλά και των γραμμάτων με ανθρώπους που το αναδείκνυαν μέσω του πνεύματος και στην οποία γνώρισε την συμπόνια.
Μεγάλοι δάσκαλοι που τον έμαθαν επίσης να αγαπάει τους ασθενείς και το ανθρώπινο σώμα, όπως ο αείμνηστος καθηγητής Κ.Γαρδίκας στην Β΄ Παθολογική κλινική του Ευαγγελισμού αλλά και ο επίσης αείμνηστος Μ. Φιορέτος-δύο ονόματα στα οποία αναφέρεται με δέος.
Ένα ανθρωπιστής που πέρασε όλη την παθολογία της φτώχιας λόγω των χαμηλών συνθηκών διαβίωσης και σώθηκε και λόγω του Α.Δοξιάδη.
Όπως αναφέρει ο ίδιος χαρακτηριστικά « Ο πατέρας μου, μου έμαθε να σέβομαι τον άνθρωπο και να χαιρετώ τους ανθρώπους, να σηκώνομαι από την καρέκλα σε όποιον και να βλέπω-το σεβασμό δηλαδή στο πρόσωπο, να σέβομαι τις ψυχές που αγαπούν οι άλλοι!»
•”Το μανιφέστο ζωής από τον Καζαντζάκη”
Πολεμούμε, γιατί έτσι μας αρέσει.. αναφέρει ο Καζαντζάκης.
Δουλεύουμε και ας μην υπάρχει αφέντης, σα βραδυάσει, να μας πλερώσει το μεροκάματό μας…
Δεν ξενοδουλεύουμε…
Εμείς είμαστε οι αφέντες..
Το αμπέλι τούτο της γης είναι δικό μας, σάρκα μας και αίμα μας…
Το σκάβουμε, το κλαδεύουμε, το τρυγούμε, πατούμε τα σταφύλια του, πίνουμε το κρασί…
Τραγουδούμε και κλαίμε…
Οράματα ανηφορίζουν στην κεφαλή μας….
-Φτάσε όπου δεν μπορείς!
Απλώνω το χέρι, φουχτώνω το μάνταλο της γής, ν’ανοίξω την πόρτα να φύγω, μα κοντοστέκουμαι στο φωτεινό κατώφλι ακόμα λίγο, δύσκολο, δύσκολο πολύ, να ξεκολλήσουν τα μάτια, τ’αυτιά, τα σπλάχνα από τις πέτρες και τα χόρτα το κόσμου λες:
Είμαι χορτάτος, είμαι ήσυχος, δε θέλω πια τίποτα, τέλεψα το χρέος και φεύγω, μα η καρδιά πιάνεται από τις πέτρες κι από τα χόρτα, αντιστέκεται, παρακαλάει:
“Στάσου ακόμα!»
Μάχουμαι να παρηγορήσω την καρδιά μου, να τη συβάσω να πει λεύτερα το ναι.
Να μη φύγουμε σαν σκλάβοι, δαρμένοι, κλαμένοι, από τη γης, παρά σαν βασιλιάδες που έφαγαν, ήπιαν, χόρτασαν, δε θέλουν πια, και σηκώνουνται από το τραπέζι.
Μα η καρδιά χτυπάει ακόμα μέσα στα στήθια, αντιστέκεται, φωνάζει:
«Στάσου ακόμα!»
Στέκουμαι, ρίχνω στερνή ματιά στο φως, που αντιστέκεται κι αυτό, σαν την καρδιά του ανθρώπου, και παλεύει.
Σύννεφα σκέπασαν τον ουρανό, έπεσε απάνω στα χείλια μου μια χλιαρή ψιχάλα, η γης μύρισε, γλυκιά φωνή, μαυλιστικιά, ανεβαίνει από τα χώματα: “Eλα… έλα… έλα…»
Με κοίταξες, κι ως με κοίταξες ένιωσα πως ο κόσμος ετούτος είναι ένα σύννεφο φορτωμένο αστροπελέκι κι άνεμο, σύννεφο κι η ψυχή του ανθρώπου φορτωμένη αστροπελέκι κι άνεμο, κι από πάνω φυσάει ο Θεός και σωτηρία δεν υπάρχει.
Σήκωσα τα μάτια, σε κοίταξα.
Εκαμα να σου πω: «Παππού, αλήθεια δεν υπάρχει σωτηρία;» μα η γλώσσα μου είχε κολλήσει στο λαρύγγι μου, έκαμα να σε ζυγώσω, μα τα γόνατά μου λύγισαν.
Άπλωσες τότε το χέρι, σαν να πνίγουμουν κι ήθελες να με σώσεις.
Αρπάχτηκα με λαχτάρα από το χέρι σου, πασαλειμμένο ήταν με πολύχρωμες μπογιές, θαρρείς ζωγράφιζε ακόμα, έκαιγε.
Άγγιξα το χέρι σου, πήρα φόρα και δύναμη, μπόρεσα να μιλήσω:
-Παππού αγαπημένε, είπα, δώσ’μου μια προσταγή.
Χαμογέλασε, απίθωσε το χέρι απάνω στο κεφάλι μου, δεν ήταν χέρι, ήταν πολύχρωμη φωτιά, ως τις ρίζες του μυαλού μου περεχύθηκε η φλόγα.
-Φτάσε όπου μπορείς, παιδί μου…
•”Η κοινωνία της ψυχής”
Ο ίδιος έχει οργανώσει ένα εθελοντικό ιατρείο και πιστεύει ότι με καθημερινή κοινωνική βοήθεια η Κοινωνία της Ψυχής μπορεί να αντισταθεί αν υιοθετήσουμε 2-3 φτωχές οικογένειες ατομικά, όχι εμφανώς, χωρίς άλλους διαμεσολαβητές και χωρίς να τους οδηγήσουμε στην εξάρτηση γιατί αυτό οδηγεί στην δουλεία.
•”H πολλαπλασιαστική δύναμη της πνευματικότητας”
Σε ένα άρθρο του καθηγητή με τίτλο «Στη δίνη της οικονομικής κρίσης: καρδιαγγειακός κίνδυνος και θρησκευτικότητα – πρόκληση και μια άλλη διέξοδος για τη Γενική Ιατρική », αναφέρεται τεκμηριωμένα η πολλαπλασιαστική δύναμη της πνευματικότητας:
« H ελεύθερη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας των ατόμων με χαμηλό εισόδημα, φαίνεται να αποτελεί παρελθόν στη χώρα μας εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και της επίδρασης της στον τομέα της υγείας.
Εκτός από το κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο, ως ένα ισχυρό προσδιοριστή της καρδιαγγειακής νοσηρότητας, έχει γίνει αρκετή συζήτηση για το ρόλο των ψυχο- κοινωνικών παραγόντων κινδύνου στη σύγχρονη βιβλιογραφία.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν βιβλιογραφικές αναφορές που σχετίζονται με το «σύστημα του στρες» και τις διαταραχές που αυτό προκαλεί στον ανθρώπινο οργανισμό.
Συγκεκριμένα, μια στρεσογόνος κατάσταση ενεργοποιεί ένα πολύπλοκο σύστημα βιολογικών διεργασιών το οποίο προκαλεί απελευθέρωση των λεγόμενων «διαμεσολαβητών του στρες» (αδρεναλίνη, νοραδρεναλίνη, κορτιζόλη και ιντερλευκί-νη-6), την οποίων η παρατεταμένη έκκριση έχει αρνητικό αποτέλεσμα στην κυτταρική φυσιολογία, προκαλώντας μεταξύ άλλων διαταραχή της μεταβολικής δραστηριότητας επάγοντας την αθηροσκλήρυνση και την καρδιαγγειακή νόσο.
Από την άλλη, το χρόνιο ψυχο-κοινωνικό στρες οδηγεί στην υιοθέτηση επιβλαβών συμπεριφορών όπως το κάπνισμα, την κακή διατροφή και την ελλιπή άσκηση.
Την προσοχή της στο θέμα αυτό έχει εστιάσει και η ερευνητική ομάδα της Κοινωνικής και Οικογενειακής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης αλλά και η Ελληνική Εταιρεία Αθηροσκλήρωσης με τη δημιουργία μιας ειδικής προς το σκοπό αυτό ομάδας εργασίας (www.atherosclerosis.gr).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν αναφορές σχετικά με την προστατευτική δράση
που ασκεί η διαχείριση του στρες και συγκεκριμένα η αίσθηση συνεκτικότητας (SOC) στην υγεία.
Η αναπτυχθείσα από τον Aaron Antonovsky και τους συνεργάτες του θεωρία
της “salutogenesis“ και της “sense of coherence“ (SOC) θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ικανοποιητικό υπόβαθρο για τη διατήρηση της υγείας.
Στην ίδια κατεύθυνση, το επίπεδο θρησκευτικότητας/πνευματικότητας θα μπορούσε να αποτελέσει μια χρήσιμη παράμετρο που θα μπορούσε να εκτιμηθεί σε μελέτες
παρατήρησης μέσω σταθμισμένων κλιμάκων.
Πρόσφατες ερευνητικές προσπάθειες ανέδειξαν μια άμεση προστατευτική δράση
που ασκεί η υψηλή SOC στην υγεία, αφού συνδέθηκε με 30% μείωση της ολικής θνησιμότητας.
Είναι γνωστό ότι άτομα με μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου παρουσιάζουν μεγαλύτερη αυτoεκτίμηση, διατηρούν καλύτερα τον έλεγχο και παρουσιάζουν μια καλύτερη προσαρμοστική αντίδραση σε στρεσογόνες καταστάσεις »
