Αναζητώντας το αόρατο χέρι

Άρθρο στο  imf.org αναλύει την παρερμηνεία της έννοιας της «αόρατης χειρός» του Άνταμ Σμιθ, υποστηρίζοντας ότι από μια απλή παρατήρηση για την προτίμηση της εγχώριας βιομηχανίας μετατράπηκε σε θεμελιώδη αρχή του νεοφιλελευθερισμού. Ο συγγραφέας εξηγεί πώς οικονομολόγοι τον 20ό αιώνα, όπως ο Σάμουελσον και ο Χάγιεκ, υπεραπλούστευσαν την ιδέα, οδηγώντας σε μια τυφλή πίστη στις αυτορρυθμιζόμενες δυνάμεις της αγοράς. Το άρθρο υποστηρίζει ότι η απελευθέρωση των αρχικών προϋποθέσεων του Σμιθ έχει οδηγήσει σε αρνητικές συνέπειες, όπως η αποβιομηχάνιση και η οικονομική παρακμή, και τονίζει την ανάγκη για περιορισμούς στην αγορά ώστε να εξασφαλιστεί αμοιβαίο όφελος. Επιπλέον, σημειώνει μια μείωση της δημοτικότητας της έννοιας μετά από γεγονότα που ανέδειξαν τις αποτυχίες του ανεξέλεγκτου καπιταλισμού.

1. Τι εννοούσε ο Άνταμ Σμιθ όταν αναφέρθηκε στην “αόρατη χείρα”;

Ο Άνταμ Σμιθ χρησιμοποίησε τον όρο “αόρατη χείρα” μόνο δύο φορές στα έργα του, μία φορά στον “Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων” και μία φορά στον “Πλούτο των Εθνών”. Στον τελευταίο, αναφερόταν στην τάση των ατόμων που επιδιώκουν το ατομικό τους συμφέρον να προάγουν ακούσια το δημόσιο συμφέρον, ιδίως μέσω της προτίμησης για την εγχώρια έναντι της ξένης βιομηχανίας και της κατεύθυνσης της βιομηχανίας στην παραγωγή προϊόντων μεγαλύτερης αξίας. Δεν αναφερόταν σε μια μαγική ή αυτόματη δύναμη, αλλά σε μια φυσική συνέπεια των ατομικών επιλογών υπό συγκεκριμένες συνθήκες.

2. Πώς ερμηνεύτηκε και χρησιμοποιήθηκε η έννοια της “αόρατης χείρας” από τους οικονομολόγους του 20ου αιώνα;

Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, οικονομολόγοι όπως ο Πωλ Σάμουελσον και ο Φρίντριχ Χάγιεκ υιοθέτησαν τη μεταφορά της “αόρατης χείρας” και την τοποθέτησαν στο επίκεντρο της λογικής της ελεύθερης αγοράς. Την μετέτρεψαν από μια περιγραφή των συνθηκών υπό τις οποίες οι αγορές μπορούν να προάγουν το κοινό καλό σε μια πεποίθηση ότι οι αγορές θα το κάνουν θαυματουργά και αυτόματα, ανεξάρτητα από τις συνθήκες. Αυτή η ερμηνεία οδήγησε σε μια πίστη στον “μαρκετικό φονταμενταλισμό”, την ιδέα ότι οι ελεύθερες αγορές, χωρίς κρατική παρέμβαση, είναι πάντα ο καλύτερος τρόπος για την οικονομική ευημερία.

3. Γιατί ο συγγραφέας θεωρεί προβληματική τη σύγχρονη ερμηνεία της “αόρατης χείρας”;

Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η σύγχρονη ερμηνεία της “αόρατης χείρας” ως μιας αυτόματης εγγύησης για ευημερία είναι μια απλοϊκή και επικίνδυνη παρανόηση της αρχικής ιδέας του Σμιθ. Παραβλέπει τις συγκεκριμένες συνθήκες που ο Σμιθ θεωρούσε απαραίτητες για να λειτουργήσει θετικά η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος για το κοινό καλό. Η τυφλή πίστη ότι οι ελεύθερες αγορές “απλώς λειτουργούν” οδήγησε σε πολιτικές που αγνόησαν τις αρνητικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης και της χρηματοπιστωτικής επέκτασης για πολλούς πολίτες.

4. Ποιες είναι οι “συνθήκες” που, σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι απαραίτητες για να λειτουργήσει αποτελεσματικά ο καπιταλισμός;

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, για να λειτουργήσει αποτελεσματικά ο καπιταλισμός και να προάγει το κοινό καλό, πρέπει να υπάρχουν “περιορισμοί που διασφαλίζουν ότι το επακόλουθο εμπορικό μοτίβο είναι πράγματι αμοιβαία επωφελές“. Αυτό περιλαμβάνει τη δημιουργία μιας προτίμησης για την εγχώρια βιομηχανία και τη διασφάλιση ότι η κατεύθυνση της βιομηχανίας στην παραγωγή προϊόντων μεγαλύτερης αξίας είναι ο δρόμος προς το μεγαλύτερο κέρδος. Χωρίς αυτές τις συνθήκες, η απλή επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος μπορεί να οδηγήσει σε “εθνική παρακμή”.

5. Πώς η παγκοσμιοποίηση και η χρηματοπιστωτική επέκταση θέτουν σε αμφισβήτηση την ιδέα της αυτόματης ευημερίας μέσω της “αόρατης χείρας”;

Η παγκοσμιοποίηση επιτρέπει στις επιχειρήσεις να επιδιώκουν το κέρδος μεταφέροντας την παραγωγή σε χώρες με χαμηλότερο κόστος εργασίας, κάτι που δεν ωφελεί απαραίτητα τους εργαζομένους στις ανεπτυγμένες χώρες. Η χρηματοπιστωτική επέκταση μπορεί να οδηγήσει ταλαντούχα άτομα να επικεντρωθούν στην εμπορία περιουσιακών στοιχείων αντί για παραγωγικές επενδύσεις στην πραγματική οικονομία. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η απλή επιδίωξη του κέρδους δεν οδηγεί απαραίτητα σε ευρύτερη ευημερία, αμφισβητώντας την υπόθεση ότι η “αόρατη χείρα” οδηγεί αυτόματα σε θετικά αποτελέσματα. Το εμπορικό έλλειμμα των ΗΠΑ αποτελεί ένα συγκεκριμένο παράδειγμα που αντιτίθεται στην ιδέα της αυτόματης ισορροπίας που υποστηρίζει ο Χάγιεκ.

6. Ποια είναι η κριτική του συγγραφέα στην επιχειρηματολογία ότι οι υψηλές αποδόσεις των ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων αποδεικνύουν την “τεράστια κοινωνική αξία” τους;

Ο συγγραφέας επικρίνει την άποψη ότι οι υψηλές αποδόσεις των ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων αποτελούν απόδειξη της κοινωνικής τους αξίας. Επισημαίνει ότι δεν υπάρχει καμία θεωρία ή εμπειρική απόδειξη που να υποστηρίζει ότι οι στρατηγικές που αποφέρουν τις υψηλότερες αποδόσεις στα επενδυτικά κεφάλαια σχετίζονται απαραίτητα με τις μορφές επένδυσης που προάγουν καλύτερα το δημόσιο συμφέρον, σύμφωνα με την αρχική διατύπωση του Σμιθ. Η απλή επίτευξη υψηλών κερδών δεν συνεπάγεται αυτόματα κοινωνική ωφέλεια.

7. Ποια είναι η εναλλακτική προσέγγιση που προτείνει ο συγγραφέας σε σχέση με την κατανόηση και την εφαρμογή των αρχών του καπιταλισμού;

Ο συγγραφέας προτείνει μια επιστροφή στην πιο λεπτομερή και υπό όρους κατανόηση της σκέψης του Άνταμ Σμιθ. Αντί για μια τυφλή πίστη στην αυτόματη λειτουργία της “αόρατης χείρας”, υποστηρίζει ότι οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να επικεντρωθούν στη δημιουργία των συνθηκών υπό τις οποίες η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος ευθυγραμμίζεται με την προώθηση του κοινού καλού. Αυτό περιλαμβάνει την ενθάρρυνση της εγχώριας βιομηχανίας και τη διασφάλιση ότι οι επενδύσεις με την μεγαλύτερη αξία για την κοινωνία είναι και οι πιο κερδοφόρες.

8. Πώς συνδέει ο συγγραφέας την πρόσφατη μείωση της δημοτικότητας της “αόρατης χείρας” με συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα;

Ο συγγραφέας σημειώνει ότι η αυξανόμενη δημοτικότητα του όρου “αόρατη χείρα” σταματά απότομα γύρω στο 2014-2015 και στη συνέχεια αρχίζει να μειώνεται. Αυτή η περίοδος συμπίπτει με τη δημοσίευση ερευνών σχετικά με τον “κινεζικό κλονισμό” και την αύξηση των “θανάτων από απελπισία” στις ΗΠΑ, καθώς και με το δημοψήφισμα για το Brexit και την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Ο συγγραφέας ερμηνεύει αυτά τα γεγονότα ως μια ένδειξη ότι τα πολιτικά συστήματα ανταποκρίνονται στην αποτυχία και δημιουργούν ευκαιρίες για αλλαγή πορείας, σαν να καθοδηγούνται από μια “αόρατη χείρα”.