Μετα-πολιτική και τεχνοκρατία: Παίρνοντας ξανά σοβαρά την «εξουσία του λαού»
Ο Δρ. Victor Lund Shammas είναι Επικεφαλής Τμήματος και Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Κοινωνιολογίας και Κοινωνικής Εργασίας του Πανεπιστημίου Agder (UiA) στη Νορβηγία. Η έρευνά του είναι διαθέσιμη στη διεύθυνση: www.victorshammas.com
Μόλις τελείωσα τη συγγραφή ενός κεφαλαίου για ένα βιβλίο που θα εκδοθεί από έναν ακαδημαϊκό τύπο. Το θέμα του κεφαλαίου είναι αρκετά εξειδικευμένο και είναι απίθανο να απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό, επομένως δεν θα υπεισέλθω στις λεπτομέρειες του επιχειρήματος εδώ. Ωστόσο, οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες μπορούν να ανατρέξουν στο προσχέδιο για περισσότερες πληροφορίες (the draft here).
Το κεφάλαιο εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες χειρίζονται το έγκλημα και την τιμωρία, καθώς και στο πώς δομούν τις διαδικασίες χάραξης πολιτικής που σχετίζονται με τον έλεγχο του εγκλήματος και τη φυλάκιση. Αν και αυτό μπορεί να μην ακούγεται υπερβολικά περίπλοκο, υποστηρίζω ότι είναι (για βάσιμους λόγους που μπορώ να υπερασπιστώ).
Ωστόσο, υπάρχει ένας ευρύτερος ισχυρισμός για τη φύση της δημοκρατίας που διατρέχει όλο το κεφάλαιο, ο οποίος μπορεί να ενδιαφέρει ένα ευρύτερο φάσμα αναγνωστών.
Ουσιαστικά, ο ισχυρισμός μου είναι ότι αυτή τη στιγμή βιώνουμε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από δύο ευρείες και φαινομενικά αντιφατικές πολιτικές τάσεις.
(1) μια μορφή μεταπολιτικής τεχνοκρατίας, που σημαίνει «διακυβέρνηση από ειδικούς» και μετατόπιση της ίδιας της ιδέας του «πολιτικού» (που θα αντικατασταθεί από «αυτονόητα» αληθινές διαδικασίες διερεύνησης γεγονότων και διαμόρφωσης «πολιτικών» χωρίς αξία)·
(2) μια σπάνια στιγμή αναβίωσης της δεξιάς, μετά από αρκετές (υποτονικές) δεκαετίες κεντρώου φιλελευθερισμού (σκεφτείτε Κλίντον, Μπλερ, Ομπάμα), που χαρακτηρίζεται από παραδόξως υψηλά επίπεδα πολιτικής πόλωσης.
Τώρα, είναι πολύ λογικό να βλέπουμε το δεύτερο ως άμεσο αποτέλεσμα του πρώτου. Η μεταπολιτική προσπάθεια ήταν ένα κοινωνικοπολιτικό σχέδιο κατασκευασμένο από τα πάνω, το οποίο προσπάθησε στην ουσία να βγάλει τον «λαό» από την πολιτική εξίσωση. Αυτό οδήγησε στην εμφάνιση διαφόρων ανεπίλυτων λαϊκών αιτημάτων και λαικής δυσαρέσκειας από τις πολιτικές ελίτ. Και αυτές οι δυσαρέσκειες έχουν αξιοποιηθεί επιδέξια από την (άκρα) δεξιά.
Οι φιλελεύθερες ελίτ στην Ουάσιγκτον και τις δυτικοευρωπαϊκές πρωτεύουσες πίστευαν στη δυνατότητα δημιουργίας μιας «πολιτικής χωρίς πολιτική», βασισμένη αποκλειστικά σε ορθολογικό σκεπτικό και χωρίς παρεμβάσεις από το ευρύ κοινό. Ωστόσο, η δημοκρατία είναι εγγενώς ακατάστατη, περιλαμβάνοντας τη σύγκρουση αντικρουόμενων απόψεων και τις αργές διαδικασίες αμφισβήτησης. Η συμβατική σοφία ήταν να εφαρμοστεί μια πολιτική «των καλύτερων απαντήσεων». Αφήστε τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να καθορίσουν την πορεία της κοινωνίας.
Το πρόβλημα με το μεταπολιτικό, φυσικά, είναι ότι στην πραγματικότητα περιλαμβάνει ένα τεράστιο ποσό πολιτικής, που μόλις τώρα συγκαλύπτεται και αποκηρύσσεται
Ο πόλεμος στο Ιράκ – η πιο δαπανηρή περιπέτεια εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ στη σύγχρονη εποχή, που κόστισε τουλάχιστον ένα τρισεκατομμύριο δολάρια – δεν ήταν το έργο λαμπρών υπευθύνων χάραξης πολιτικής που παρήγαγαν απρόσβλητους συλλογισμούς πολέμου. Η διάλυση του κράτους πρόνοιας του Ηνωμένου Βασιλείου έχει επιταχύνει σε μεγάλο βαθμό την εξαφάνιση της Βρετανίας από την παγκόσμια σκηνή – άλλη μια «παράλογη» κίνηση, ακόμη και μέσα από μια καθαρά «ρεαλιστική» προοπτική. Ακόμη και η κρατικιστική απάντηση στην πανδημία του Covid, που περιλάμβανε μαζικό εμβολιασμό και lockdown (με την οποία συμφωνώ ανεπιφύλακτα, παρεμπιπτόντως), δεν ήταν αποτέλεσμα ουδέτερης «επιστήμης» σε δράση, αλλά περιλάμβανε την εφαρμογή πολιτικής βούλησης. (Στη Νορβηγία, υπήρξε μια προσπάθεια το 2020 να συζητηθούν τα πλεονεκτήματα του κλεισίματος των σχολείων με βάση εμπειρικές μελέτες των λεγόμενων «μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων», μερικές φορές αγγίζοντας τα όρια του κωμικού, όπου ακόμη και οι πιο άπληστοι εμπειριστές έπρεπε τελικά να παραδεχτούν την ήττα: Η πανδημία ήταν ένα μοναδικό εργαστηριακό περιβάλλον που εκτόξευσε την εγκυρότητα προηγούμενων μελετών. Η ιστορία διατρέχει μόνο μία φορά. Το κλείδωμα των σχολείων εφαρμόστηκε, αλλά όχι με βάση την «επιστήμη», αλλά ακριβώς μια πολιτική βούληση.)
Πού αφήνει λοιπόν αυτό τη δημοκρατία σήμερα;
Η δημοκρατία, φυσικά, προέρχεται από τα ελληνικά: το ουσιαστικό, δήμος ή «λαός» και το kratéō, που δηλώνει την εξουσία: «να έχεις διοίκηση ή έλεγχο», να «έχεις κυρίαρχη εξουσία» ή απλά να κυβερνάς. Δημοκρατικοί είναι αυτοί που νοιάζονται για το αν ο λαός (δήμος) κυβερνά (κράτειν). Το “People Power” ήταν η φράση που κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1960, αλλά έχει την αξιοθαύμαστη ιδιότητα να κόβει τον πυρήνα του θέματος. Είναι οι άνθρωποι στην εξουσία;
Ο ισχυρισμός μου στο κεφάλαιο του βιβλίου που αναφέρθηκε παραπάνω είναι ότι τόσο μεγάλο μέρος της πρόσφατης πολιτικής ιστορίας έχει να κάνει με την αραίωση της δημοκρατίας, με τη σταδιακή επιμήκυνση της απόστασης μεταξύ της πραγματικής εξουσίας και του κοινού στο σύνολο διασφαλίζοντας ότι δημιουργούνται ισχυρά «μαξιλάρια» μεταξύ του λαού και της πολιτικής εξουσίας. Η εξουσία, με αυτή την ορολογία, έχει «μονωθεί».
Σύμφωνα με τη φιλελεύθερη-κεντρώα άποψη, «ο λαός» θεωρείται ουσιαστικά παράλογος, απληροφόρητος και, το χειρότερο, κατά κάποιο τρόπο ανενημέρωτος, και ως εκ τούτου δεν μπορεί να του εμπιστευτεί τα ηνία της εξουσίας. Είναι το «καλάθι των αξιοθρήνητων» (όπως είπε η Χίλαρι Κλίντον) που φαίνονται «χαμηλής τάξης» (όπως θα έλεγε ο Τραμπ προς ειλικρινή απογοήτευση των υποστηρικτών του κατά τη διάρκεια της εξέγερσης της 6ης Ιανουαρίου)· είναι οι «“sans-dents», οι «ανίσχυρες» μάζες (σύμφωνα με τη φράση του Francois Hollande). Δεν υπάρχει τίποτα πολύ καινούργιο σε αυτές τις σκέψεις. Ο Gustave Le Bon έγραψε για τον παραλογισμό του «πλήθους» στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Πολλοί φοβόντουσαν τις «επικίνδυνες τάξεις» στην εποχή του Μαρξ και της εκβιομηχάνισης. Ωστόσο, αυτές οι ιδέες επιμένουν σε όλο το εγχείρημα του μεταπολιτικού τεχνοκρατισμού του 21ου αιώνα.
Αν η συμβατική σοφία των τεχνοκρατών φιλελεύθερων κεντρώων έχει ανοίξει το δρόμο για ακροδεξιές νίκες σε ολόκληρο τον μεταβιομηχανικό κόσμο, είναι η λύση λιγότερο δημοκρατία; Αλλά αν ακούγατε τους πολιτικούς ειδήμονες και τη φιλελεύθερη δημοσιογραφία της τελευταίας δεκαετίας, θα μπορούσατε δικαιολογημένα να σκεφτείτε ότι το πρόβλημα με τον «λαϊκισμό» είναι ότι δίνει υπερβολική δύναμη στον λαό, αποτυγχάνοντας να «μονώσει» επαρκώς την εξουσία.
Ο ισχυρισμός μου είναι ακριβώς το αντίθετο. Ο δεξιός «λαϊκισμός» -ένας εσφαλμένος χαρακτηρισμός που περιγράφεται πολύ καλύτερα με συμβατικούς όρους ως μια αναγεννώμενη ακροδεξιά, στα όρια του νεοφασισμού- δεν είναι το αποτέλεσμα του να δίνει στους ανθρώπους πάρα πολύ λόγο, αλλά ακριβώς να τους απομακρύνει πολύ από τις αίθουσες της εξουσίας. Αποτυγχάνοντας να ενισχύσει το βιοτικό επίπεδο, να στηρίξει τους πραγματικούς μισθούς, να οικοδομήσει ζωντανές κοινότητες που υποστηρίζονται από γενναιόδωρες επενδύσεις του κράτους πρόνοιας, ο φιλελεύθερος κεντρισμός έσκαψε τον δικό του τάφο. Οι μετα-πολιτικοί κεντρώοι πίστευαν ότι θα μπορούσαν να ξεφύγουν από τις αρνητικές συνέπειες της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης επικαλούμενοι «απρόσβλητα γεγονότα» – δημογραφικός μετασχηματισμός, παγκόσμια ανταγωνιστικότητα κ.λπ. – αλλά ο Τραμπ, το Brexit, η Μελόνι και ούτω καθεξής είναι συμπτώματα της ίδιας της αποτυχίας της αντιδημοκρατικής τεχνοκρατικής διακυβέρνησης.
Για να διασφαλιστεί η επιβίωση της δημοκρατίας απαιτείται όχι μόνο η καταπολέμηση των συμπτωμάτων του μεταπολιτικού σχεδίου – π.χ. ο Τραμπ και οι διάφοροι πολιτικοί σύμμαχοί του σε όλο τον κόσμο – αλλά και η άμεση αντιμετώπιση της ιδέας του τεχνοκρατικού φιλελευθερισμού ως τέτοιου. Μόνο με την οικοδόμηση συνασπισμών ακτιβιστών, διοργανωτών, εμπειρογνωμόνων και «απλών ανθρώπων» μπορεί να επιτευχθεί αυτό. Σημαίνει να παίρνουμε πολύ σοβαρά τις οικονομικές συνθήκες. Αλλά σημαίνει επίσης τον εκτοπισμό της ίδιας της πολιτικής τάξης που προσπάθησε για δεκαετίες να κρατήσει «τον λαό» έξω.
[1] Diggle, J. (2021) κρατέω. Στο: Cambridge Greek Lexicon. Cambridge: Cambridge University Press, σ. 831.
