Κρίσιμα ορυκτά: Ενεργειακή ασφάλεια σε κίνδυνο εν μέσω αυξανόμενης συγκέντρωσης και γεωπολιτικών εντάσεων
Η ενεργειακή ασφάλεια του πλανήτη βρίσκεται σε κομβικό σημείο, καθώς η εξάρτηση από κρίσιμα ορυκτά αυξάνεται ραγδαία, ενώ παράλληλα παρατηρείται μια ανησυχητική τάση συγκέντρωσης στην παραγωγή και επεξεργασία τους. Μια νέα έκθεση του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (IEA) υπογραμμίζει τις σοβαρές επιπτώσεις αυτής της εξέλιξης στην παγκόσμια ενέργεια και οικονομία, αναδεικνύοντας τρωτά σημεία για την επόμενη δεκαετία, ιδιαίτερα όσον αφορά τον χαλκό και άλλα στρατηγικά ορυκτά.
Η εικόνα της αγοράς: Αυξημένη ζήτηση και συγκέντρωση
Η ζήτηση για βασικά ενεργειακά ορυκτά παρουσίασε ισχυρή ανάπτυξη το 2024. Η ζήτηση λιθίου, για παράδειγμα, αυξήθηκε κατά σχεδόν 30%, ξεπερνώντας κατά πολύ τον ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης του 10% που παρατηρήθηκε τη δεκαετία του 2010. Αντίστοιχα, η ζήτηση για νικέλιο, κοβάλτιο, γραφίτη και σπάνιες γαίες αυξήθηκε κατά 6-8% το 2024, κυρίως λόγω των εφαρμογών τους στην ενέργεια, όπως τα ηλεκτρικά οχήματα, η αποθήκευση ενέργειας, οι ανανεώσιμες πηγές και τα δίκτυα ηλεκτρισμού. Στην περίπτωση του χαλκού, η ραγδαία επέκταση των επενδύσεων σε δίκτυα στην Κίνα ήταν ο μεγαλύτερος παράγοντας αύξησης της ζήτησης τα τελευταία δύο χρόνια.
Παρά την ισχυρή αύξηση της ζήτησης, οι σημαντικές αυξήσεις στην προσφορά, με επικεφαλής την Κίνα, την Ινδονησία και τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, άσκησαν καθοδική πίεση στις τιμές, ειδικά για τα μέταλλα των μπαταριών. Η ταχεία αύξηση στην παραγωγή μετάλλων μπαταριών κατέδειξε την ικανότητα του κλάδου να κλιμακώσει την προσφορά ταχύτερα από ό,τι για τα παραδοσιακά μέταλλα, όπως ο χαλκός και ο ψευδάργυρος. Ως αποτέλεσμα, μετά τις έντονες αυξήσεις τιμών το 2021 και το 2022, οι τιμές των βασικών ενεργειακών ορυκτών συνέχισαν να μειώνονται, επιστρέφοντας στα προ-πανδημίας επίπεδα. Οι τιμές του λιθίου, που είχαν εκτοξευθεί οκταπλάσια το 2021-22, μειώθηκαν κατά πάνω από 80% από το 2023.
Ωστόσο, η έκθεση τονίζει ότι η διαφοροποίηση, ο ακρογωνιαίος λίθος της ενεργειακής ασφάλειας, κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση όσον αφορά τα κρίσιμα ορυκτά. Η συγκέντρωση της προσφοράς σε ελάχιστες χώρες και η εξάπλωση των εξαγωγικών περιορισμών αυξάνουν τον κίνδυνο επώδυνων διαταραχών. Για τον χαλκό, το λίθιο, το νικέλιο, το κοβάλτιο, τον γραφίτη και τα στοιχεία σπάνιων γαιών, το μέσο μερίδιο αγοράς των τριών κορυφαίων παραγωγών αυξήθηκε στο 86% το 2024, από περίπου 82% το 2020, με σχεδόν όλη την αύξηση της προσφοράς να προέρχεται από τον κορυφαίο μόνο προμηθευτή: την Ινδονησία για το νικέλιο και την Κίνα για όλα τα άλλα ορυκτά.
Οι κίνδυνοι του μέλλοντος: Επενδυτική αδυναμία και εξαγωγικοί περιορισμοί
Παρά τις ισχυρές προσδοκίες για μελλοντική αύξηση της ζήτησης, οι επενδυτικές αποφάσεις σήμερα αντιμετωπίζουν σημαντικές αβεβαιότητες στην αγορά και την οικονομία. Η επενδυτική δυναμική στην ανάπτυξη κρίσιμων ορυκτών εξασθένησε το 2024, με τις δαπάνες να αυξάνονται μόλις κατά 5%, από 14% το 2023. Η δραστηριότητα εξερεύνησης σταθεροποιήθηκε το 2024, σηματοδοτώντας μια παύση στην ανοδική τάση που παρατηρείται από το 2020.
Ένας ακόμη σημαντικός κίνδυνος προέρχεται από τους αυξανόμενους εξαγωγικούς περιορισμούς. Πάνω από το ήμισυ των ενεργειακών στρατηγικών ορυκτών που καλύπτονται από την έκθεση υπόκεινται πλέον σε κάποια μορφή ελέγχου εξαγωγών. Επιπλέον, το πεδίο εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων διευρύνεται, καλύπτοντας όχι μόνο τις πρώτες ύλες και τα επεξεργασμένα υλικά, αλλά και τις τεχνολογίες επεξεργασίας. Για παράδειγμα, τον Δεκέμβριο του 2024, η Κίνα περιόρισε την εξαγωγή γαλλίου, γερμανίου και αντιμονίου, βασικών ορυκτών για την παραγωγή ημιαγωγών, προς τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η υψηλή συγκέντρωση της αγοράς αυξάνει την ευπάθεια σε διαταραχές της προσφοράς. Ακόμη και σε μια καλά εφοδιασμένη αγορά, οι αλυσίδες εφοδιασμού κρίσιμων ορυκτών μπορεί να είναι εξαιρετικά ευάλωτες σε διαταραχές της προσφοράς, είτε λόγω ακραίων καιρικών φαινομένων, τεχνικής βλάβης ή εμπορικών διαταραχών. Ο αντίκτυπος μιας διαταραχής στην προσφορά κρίσιμων ορυκτών μπορεί να είναι εκτεταμένος, οδηγώντας σε υψηλότερες τιμές για τους καταναλωτές και μειώνοντας την βιομηχανική ανταγωνιστικότητα. Μια παρατεταμένη διαταραχή στην προσφορά μετάλλων μπαταριών θα μπορούσε να αυξήσει τις παγκόσμιες μέσες τιμές των πακέτων μπαταριών έως και 40-50%.
Ευρύτερες ανησυχίες και νέες τεχνολογίες
Η διευρυμένη ανάλυση της έκθεσης σε 20 ενεργειακά στρατηγικά ορυκτά με πολλαπλές εφαρμογές αναδεικνύει επιπρόσθετα τρωτά σημεία. Ενώ τα μεγέθη των αγορών για ορισμένα από αυτά τα ορυκτά μπορεί να είναι μικρά, οι διαταραχές στην προσφορά μπορούν να έχουν δυσανάλογα μεγάλες οικονομικές επιπτώσεις. Η Κίνα είναι ο κυρίαρχος διυλιστής για 19 από τα 20 αναλυόμενα ορυκτά, κατέχοντας μέσο μερίδιο αγοράς περίπου 70%. Επιπλέον, τα τρία τέταρτα αυτών των ορυκτών έχουν παρουσιάσει μεγαλύτερη αστάθεια τιμών από το πετρέλαιο.
Η έκθεση εξετάζει επίσης τις αλυσίδες εφοδιασμού ορυκτών για αναδυόμενες τεχνολογίες μπαταριών, όπως οι μπαταρίες φωσφορικού σιδήρου λιθίου (LFP) και ιόντων νατρίου. Παρόλο που αυτές οι τεχνολογίες αμφισβητούν τις καθιερωμένες μπαταρίες ιόντων λιθίου με βάση το νικέλιο, εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν υψηλούς κινδύνους συγκέντρωσης. Η Κίνα ελέγχει τις αλυσίδες εφοδιασμού για ζωτικής σημασίας συστατικά υλικά, όπως το θειικό μαγγάνιο και το φωσφορικό οξύ. Για παράδειγμα, η Κίνα παράγει το 75% του παγκόσμιου καθαρού φωσφορικού οξέος, απαραίτητου για τις μπαταρίες LFP, και το 95% του θειικού μαγγανίου υψηλής καθαρότητας, βασικής εισροής για τις μπαταρίες πλούσιες σε μαγγάνιο και ιόντων νατρίου.
Πολιτικές αποκρίσεις και μελλοντικές κατευθύνσεις
Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής έχουν αναγνωρίσει αυτές τις προκλήσεις της ενεργειακής ασφάλειας, με ένα κύμα νέων πρωτοβουλιών. Οι κυβερνήσεις παγκοσμίως εντείνουν τις προσπάθειες για τη διασφάλιση της προμήθειας κρίσιμων ορυκτών μέσω δημόσιας χρηματοδότησης, στρατηγικών συνεργασιών και μεταρρυθμίσεων της εγχώριας πολιτικής. Ο IEA έχει επίσης επεκτείνει και εμβαθύνει το έργο του στα κρίσιμα ορυκτά για την υποστήριξη των υπευθύνων χάραξης πολιτικής.
Ωστόσο, η διαφοροποίηση δεν θα υλοποιηθεί μόνο μέσω των δυνάμεων της αγοράς. Η καλά σχεδιασμένη πολιτική υποστήριξη και οι συνεργασίες είναι απαραίτητες. Το κόστος κεφαλαίου για έργα σε διαφοροποιημένες περιοχές είναι συνήθως περίπου 50% υψηλότερο από ό,τι για τους καθιερωμένους παραγωγούς. Αυτό το υψηλότερο κόστος, σε συνδυασμό με την αστάθεια των τιμών και την οικονομική αβεβαιότητα, καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη διαφοροποιημένης προσφοράς. Η δημόσια χρηματοδοτική στήριξη μπορεί να βοηθήσει στην προώθηση νέων έργων, αλλά απαιτούνται και μηχανισμοί αγοράς βασισμένοι σε κανόνες για την υποστήριξη της λειτουργίας τους.
Η παγκόσμια συνεργασία παραμένει απαραίτητη για τη διαφοροποίηση των πηγών εφοδιασμού, συνδέοντας τις χώρες πλούσιες σε πόρους με εκείνες που διαθέτουν δυνατότητες διύλισης και τους τελικούς καταναλωτές. Υπάρχουν σημαντικές ευκαιρίες για διασυνοριακές συνεργασίες σε εξαιρετικά συγκεντρωμένες αλυσίδες εφοδιασμού. Νέες τεχνολογίες στην εξόρυξη, διύλιση και ανακύκλωση έχουν επίσης μεγάλες δυνατότητες για την κλιμάκωση διαφοροποιημένων προμηθειών. Καινοτομίες όπως η εξερεύνηση με βάση την Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ) θα μπορούσαν να μειώσουν το κόστος γεωτρήσεων έως και 60% και να τετραπλασιάσουν τα ποσοστά επιτυχίας ανακάλυψης.
Σε έναν κόσμο αυξημένων γεωπολιτικών εντάσεων, τα κρίσιμα ορυκτά έχουν αναδειχθεί σε ένα ζήτημα πρώτης γραμμής για τη διασφάλιση της παγκόσμιας ενέργειας και οικονομικής ασφάλειας. Το κύμα των πρόσφατων εξαγωγικών περιορισμών υπογραμμίζει την στρατηγική επείγουσα ανάγκη ενίσχυσης της ανθεκτικότητας και της διαφοροποίησης των προμηθειών κρίσιμων ορυκτών, καθώς ο κόσμος κινείται προς ένα πιο ηλεκτροδοτημένο ενεργειακό σύστημα, πλούσιο σε ανανεώσιμες πηγές. Μέσω του Προγράμματος Ασφάλειας Κρίσιμων Ορυκτών, ο IEA κλιμακώνει τις προσπάθειες για την ενίσχυση της ασφάλειας των ορυκτών, οικοδομώντας συστήματα για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας έναντι πιθανών διαταραχών, υποστηρίζοντας την επιτάχυνση της ανάπτυξης έργων σε διάφορες περιοχές και εμβαθύνοντας τις δυνατότητες παρακολούθησης της αγοράς. Η αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες σε παγκόσμιο επίπεδο, επενδύσεις στην καινοτομία και σταθερές πολιτικές για την προώθηση της διαφοροποίησης και τη διασφάλιση της ομαλής μετάβασης σε ένα βιώσιμο ενεργειακό μέλλον.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επενδύει και δραστηριοποιείται σε πολλαπλά επίπεδα
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναγνωρίζοντας την κρίσιμη σημασία των ορυκτών για την πράσινη και ψηφιακή μετάβαση, καθώς και για την άμυνα και την αεροδιαστημική βιομηχανία, έχει αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της ασφάλειας των αλυσίδων εφοδιασμού τους. Το κύριο εργαλείο είναι ο Νόμος για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες (Critical Raw Materials Act – CRMA), ο οποίος τέθηκε σε ισχύ τον Μάιο του 2024.
Βασικοί στόχοι και δράσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μέσω του CRMA και άλλων πρωτοβουλιών:
Αύξηση της εγχώριας ικανότητας:
–Στόχοι για το 2030: Ο CRMA θέτει φιλόδοξους στόχους για την ενίσχυση της παραγωγής εντός της ΕΕ:
-Τουλάχιστον 10% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ να προέρχεται από εξόρυξη εντός της Ένωσης.
-Τουλάχιστον 40% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ να προέρχεται από επεξεργασία (διύλιση) εντός της Ένωσης.
-Τουλάχιστον 25% της ετήσιας κατανάλωσης της ΕΕ να προέρχεται από ανακύκλωση.
Στρατηγικά έργα (Strategic Projects): Η Επιτροπή επιλέγει και υποστηρίζει “Στρατηγικά Έργα” που συμβάλλουν στην επίτευξη αυτών των στόχων. Αυτά τα έργα καλύπτουν όλες τις φάσεις της αλυσίδας αξίας: εξόρυξη, επεξεργασία, ανακύκλωση και υποκατάσταση.
Χρηματοδότηση: Τα Στρατηγικά Έργα αναμένεται να έχουν επενδυτικές ανάγκες κεφαλαίου περίπου 22,5 δισ. ευρώ. Η ΕΕ διευκολύνει την πρόσβαση σε χρηματοδότηση, προσφέροντας δημόσιες εγγυήσεις από εθνικές τράπεζες, την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) και την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης, με στόχο την προσέλκυση ιδιωτικών επενδύσεων.
Επιτάχυνση αδειοδότησης: Τα Στρατηγικά Έργα λαμβάνουν προτεραιότητα στις εθνικές διοικητικές και δικαστικές διαδικασίες, με νομική τεκμηρίωση ότι εξυπηρετούν το δημόσιο συμφέρον.
Παραδείγματα: Η πρώτη λίστα με 47 Στρατηγικά Έργα ανακοινώθηκε τον Μάρτιο του 2025 και κατανέμονται σε 13 κράτη μέλη της ΕΕ (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας). Εστιάζουν σε μέταλλα όπως το αλουμίνιο, το βόριο, ο χαλκός, το κοβάλτιο, ο γραφίτης, το λίθιο, το νικέλιο και οι σπάνιες γαίες. Περιλαμβάνουν 25 έργα εξόρυξης, 24 επεξεργασίας και 10 ανακύκλωσης, με κάποια να καλύπτουν πολλαπλές λειτουργίες.
Διαφοροποίηση των αλυσίδων εφοδιασμού:
–Διεθνείς συνεργασίες: Η ΕΕ επιδιώκει ενεργά συνεργασίες με τρίτες χώρες, πλούσιες σε ορυκτούς πόρους, για τη διασφάλιση διαφοροποιημένων πηγών εφοδιασμού. Συμμετέχει σε πρωτοβουλίες όπως η “Σύμπραξη για την Ασφάλεια των Ορυκτών” (Minerals Security Partnership – MSP) που συγκεντρώνει χώρες παραγωγής και κατανάλωσης.
–Μείωση της εξάρτησης: Στόχος είναι να μην εξαρτάται περισσότερο από το 65% της ετήσιας κατανάλωσης κάθε στρατηγικής πρώτης ύλης από έναν μόνο προμηθευτή τρίτης χώρας, σε οποιοδήποτε στάδιο της αλυσίδας αξίας.
Καινοτομία και Έρευνα:
-Ευρωπαϊκές Συμπράξεις Καινοτομίας (ΕΣΚ): Η ΕΕ προωθεί συμπράξεις για την αντιμετώπιση των ελλείψεων σε πρώτες ύλες, υποστηρίζοντας την εξερεύνηση, εξόρυξη και επεξεργασία εντός Ευρώπης. Στόχος είναι η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών που θα επιτρέψουν την εξόρυξη σε μεγαλύτερα βάθη και σε πιο δύσκολες συνθήκες, καθώς και την ανάπτυξη υποκατάστατων υλικών.
-Ανακύκλωση και κυκλική οικονομία: Έμφαση δίνεται στην ανάπτυξη τεχνολογιών ανακύκλωσης για τη μεγιστοποίηση της επαναχρησιμοποίησης των κρίσιμων ορυκτών.
Παρακολούθηση και ανάλυση της αγοράς:
Ο IEA, σε συνεργασία με την ΕΕ, παρακολουθεί στενά τις αγορές κρίσιμων ορυκτών, παρέχοντας δεδομένα και αναλύσεις για την προσφορά, τη ζήτηση, τις επενδύσεις και τους κινδύνους. Αυτό βοηθά στην έγκαιρη ανίχνευση ευπαθειών και στην προσαρμογή των πολιτικών.
Βιωσιμότητα και υπευθυνότητα:
Ο CRMA απαιτεί τα Στρατηγικά Έργα να υλοποιούνται με βιώσιμο τρόπο, λαμβάνοντας υπόψη περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και διακυβερνητικούς παράγοντες (ESG). Δίνεται έμφαση στη διασφάλιση ουσιαστικής συμμετοχής των τοπικών κοινοτήτων.
Συνοψίζοντας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επενδύει και δραστηριοποιείται σε πολλαπλά επίπεδα – νομοθετικό, χρηματοδοτικό, τεχνολογικό και διπλωματικό – για να ενισχύσει την ασφάλεια εφοδιασμού της σε κρίσιμα ορυκτά, μειώνοντας την εξάρτησή της από τρίτες χώρες και οικοδομώντας ανθεκτικότερες και πιο βιώσιμες αλυσίδες αξίας εντός της ΕΕ.
Η συνολική έκθεση διερευνά την αγορά για μια ευρεία ομάδα ορυκτών από πολλές οπτικές γωνίες. Ρίξτε μια ματιά .
mywaypress.gr – Για προσεκτικούς αναγνώστες
