H παραδειγματική δύναμη
Του κ.Χαρίτων Σ. Χιντήρογλου,
Καθηγητή Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
Τα τελευταία χρόνια έχουν δημοσιευτεί πλήθος εκθέσεων αξιολόγησης και αναφορών βιβλιομετρικών – επιστημονομετρικών αναλύσεων από διεθνείς οίκους αξιολόγησης, όπως για παράδειγμα οι εκθέσεις Ευρυδίκη 2005, 2007, του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), της Global R&D Funding Forecast τo 2010, με μια τελευταία δημοσίευση στο διεθνούς κύρους επιστημονικό περιοδικό Nature του R. Van Noorden 2012 με τίτλο «365 Days: 2011 in review».
Στις περιόδους, όμως, οικονομικής ύφεσης – κρίσης, η ανθρώπινη συνείδηση και ύπαρξη δοκιμάζονται ξεπερνώντας ακόμα και τα όρια ανθρώπινων αντοχών.
Στη δοκιμασία αυτή η ανάδειξη των προτεραιοτήτων που θέτει κάθε κοινωνική ομάδα, ώστε να επιτευχθούν τα μείζονα ζητήματα της κοινωνικής τους συνοχής αποτελεί κυρίαρχο μέλημα.
Η γνώση (και η διαχείριση) του πλούτου
Μια σημαντική κοινωνική προσφορά σε τέτοιες περιόδους θα μπορούσε να ήταν η στάση ως παραδειγματική δύναμη της επιστημονικής – ακαδημαϊκής κοινότητας, εντός του κοινωνικού ιστού.
Σήμερα, η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών συμφωνούν πως η γνώση συνιστά πλούτο και πως η διαχείρισή του αποφέρει πόρους επιβίωσης των ανθρώπινων κοινωνιών.
Δέχονται πως η παραγωγή γνώσης προέρχεται από καλά εξοπλισμένα κέντρα, όπου διατίθεται επαρκής χρηματοδότηση.
Εκεί που φαίνεται να μη συμφωνούν είναι πως για να παράγει κανείς γνώση πολλές φορές δεν χρειάζονται πακτωλοί χρημάτων αλλά η καλή και μεθοδική ενημέρωση, δηλαδή μελέτη, συνεργασία (που σημαίνει ανταλλαγή απόψεων),και διάχυση της πληροφορίας και της γνώσης.
Πως όμως θα μας φαινόταν αν ακούγατε πως «Ανάμεσα σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ και σε μερικές άλλες χώρες (Αυστραλία, Ισραήλ, Ιαπωνία, Κορέα, Μεξικό), η Ελλάδα παρουσίαζε τις υψηλότερες δαπάνες ανά φοιτητή και πως πάντα τα Ελληνικά πανεπιστήμια αισθάνονταν οικονομική στενότητα».
Το γεγονός αυτό υποδηλώνει πως η επιστημονική κοινότητα της χώρας πέρασε περιόδους στις οποίες δεν αξιοποίησε με ορθολογισμό και σύνεση τους οικονομικούς πόρους των κρατικών επιχορηγήσεων.
Για παράδειγμα δεν υπήρξαν εντός και εκτός των επιστημονικών κλάδων οι κατάλληλες διασυνδέσεις, ώστε να βελτιστοποιηθεί το επιστημονικό παραγόμενο προϊόν, όπως συμβαίνει σε χώρες με αντίστοιχες χρηματοδοτήσεις.
Εκεί που συναντούσε κανείς ισχυρούς δεσμούς και συνεργασίες με ικανοποιητικά αποτελέσματα, μετά από λίγο διέκρινε αντιπαλότητες, χωρίς ιδιαίτερο νόημα.
Οι αντιπαλότητες επεκτείνονταν και διευρύνονταν σε ανησυχητικά επίπεδα όταν στο τραπέζι των συζητήσεων τίθεντο ζητήματα επαγγελματικών δικαιωμάτων.
Εκεί οι μηχανικοί τα έβαζαν με όλους τους άλλους που διεκδικούσαν μέρος της πίτας από την αγορά εργασίας, οι γιατροί όταν δέχονταν πιέσεις από ανερχόμενους κλάδους της επιστήμης όπως η βιολογία, οι γεωπόνοι και δασολόγοι όταν κάποιοι διεκδικούσαν, δικαίως, μέρος της πίτας που λέγεται περιβάλλον και πρωτογενής παραγωγή, κ.ό.κ.
Μολαταύτα, η επιστημονική κοινότητα της χώρας βρίσκεται σε ικανοποιητικά επίπεδα αναφορικά με τους δείκτες που σχετίζουν των αριθμό των επιστημονικών δημοσιεύσεων επί του ΑΕΠ της χώρας.
Με άλλα λόγια βρισκόμαστε μέσα στις πρώτες χώρες σε αριθμό δημοσιευμάτων, ενώ στο σύνολο 40 χωρών βρισκόμαστε στην προτελευταία θέση, πριν την Αίγυπτο, σε κόστος ανά δημοσίευση. Δηλαδή, παράγουμε γνώση με το φθηνότερο κοστολόγιο. Τα αντικρουόμενα αυτά στοιχεία θα πρέπει να μας απασχολήσουν σοβαρά.
Προηγμένες απαντήσεις
Αναφορικά, τώρα με τις έρευνες στις βιολογικές επιστήμες η πρόκληση είναι ακόμα πιο επίπονη, καθώς η κοινωνία δεν έχει ακόμα αντιληφθεί πως οι έρευνες στους επιμέρους κλάδους της βιολογίας έχουν προχωρήσει σε εξαιρετικά σημαντικά επίπεδα και με πλήθος παραδοτέων.
Πολλές φορές, μάλιστα, τις δυνατότητες αυτές τις απαξιώνει για συντεχνιακούς λόγους, ενώ οι απαντήσεις των βιολόγων σε θέματα υγείας, περιβάλλοντος ακόμα και κοινωνικοοικονομικών μεγεθών είναι ιδιαίτερα προηγμένες.
Για παράδειγμα, στα θέματα υγείας οι διαγνώσεις των προγενετικών ελέγχων, στη βιοδιαγνωστική ξεπερνούν κάθε προηγούμενο με διεθνείς προδιαγραφές.
Στην πρωτογενή παραγωγή (βιο-καλλιέργειες, αλιεία, κ.ά.), στον τριτογενή οικονομικό τομέα (π.χ. έλεγχος της ποιότητας των υδάτων, του επιπέδου της ρύπανσης κ.ά.), το επιστημονικό δυναμικό της χώρας πραγματικά δεν έχει να ζηλέψει απολύτως τίποτε των διεθνών επιστημονικών κέντρων.
Έρευνα με οραματική διάσταση
Σήμερα, ο προβληματισμός των επιστημονικών κλάδων των οποίων οι δαπάνες της έρευνας εμφανίζουν υψηλό κόστος, αλλά η προστιθέμενη αξία των αποτελεσμάτων τους είναι ιδιαίτερα σημαντική, πρέπει να βρουν ένα νέο modus vivendi.
Η έρευνα δεν μπορεί να εμφανίζει περιόδους απουσίας από το διεθνές στερέωμά της.
Η έρευνα πρέπει να έχει συνέχεια και συνέπεια.
Μπορεί ο προσανατολισμός να αλλάξει σε κάποιο ποσοστό, μπορεί η ποσότητα να περιοριστεί.
Η ποιότητα, όμως, σε δύσκολους καιρούς, από την άποψη της οικονομικής ύφεσης, πρέπει να βελτιώνεται.
Η βελτίωση αυτή μπορεί να επέλθει μόνο εάν οι δυνάμεις που καθοδηγούν την έρευνα στη χώρα ενώσουν τις δυνάμεις τους σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης των επιστημονικού γίγνεσθαι της χώρας ξεπερνώντας τα τείχη των συντεχνιών.
Κανείς δεν είναι θεός για να μπορεί να τα βγάλει πέρα μόνος του και κανείς δεν είναι αμελητέος για να παραβλεφτεί. Η ισχύς εν τη ενώσει.
Οι νέες δεξαμενές ιδεών
Η έρευνα σε περίοδο κρίσης και οικονομικής ύφεσης πρέπει να αντιμετωπίζεται με μεγαλοψυχία, με οραματική διάσταση και πρωτίστως με φαντασία.
Πρέπει να βρούμε μηχανισμούς που θα απεγκλωβίσουν το όλο σύστημα μετατρέποντας το μειονέκτημα σε πλεονέκτημα.
Πρέπει να εφαρμόσουμε αυτά που χρόνια τώρα φανταζόμασταν δίνοντας ανάσα στις νέες γενιές, οι οποίες εν τέλει θα διαχειριστούν οσονούπω το μέλλον της χώρας.
Για παράδειγμα, η αναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών με ευέλικτες εκφάνσεις αποτελεί ένα κυρίαρχο σημείο προσαρμογής.
Πρέπει να επαναξιολογήσουμε την ποσότητα της πληροφορίας σε σχέση με εκείνη της γνώσης.
Δεν μπορεί τα έτη σπουδών να παραμένουν αριθμητικά ίδια εδώ και δεκαετίες, αλλά η ύλη των μαθημάτων να πολλαπλασιάζεται με εκθετικούς ρυθμούς.
Δεν μπορεί σήμερα ένας φοιτητής για να πάρει πτυχίο από ένα τμήμα τετραετούς φοίτησης να χρειάζεται να διαβάσει πάνω από 25.000 σελίδες όταν το ίδιο πτυχίο πριν από δέκα χρόνια το έπαιρνε διαβάζοντας 10.000 σελίδες.
Δεν μπορεί τα “εξοπλιστικά” προγράμματα, η υλικοτεχνική υποδομή των εργαστηρίων και των ινστιτούτων να κατασπαταλούν τους εθνικούς πόρους χωρίς σχεδιασμό και τάσεις απόσβεσης.
Η συνεργασία, η καταγραφή του εξοπλισμού πρέπει να συνενώσει τις δράσεις των ερευνητών.
Η χρήση νέων τεχνολογιών και η συνεργασία περισσότερων επιστημονικών κλάδων θα δώσει νέους ορίζοντες.
Η καινοτομία μπορεί να προκύψει με διατυπώσεις νέων υποθέσεων και με αναλύσεις δεδομένων χρησιμοποιώντας τα σύγχρονα εργαλεία της πληροφορικής και των μαθηματικών.
Για τούτο, που σημειωτέον δεν χρειαζόμαστε δα και τις χρηματοδοτήσεις, είμαι πεπεισμένος πως τα αποτελέσματα μπορεί να είναι ακόμα και εκθαμβωτικά.
Τέλος, η δημιουργία ερευνητικών ομάδων όχι μόνο στο πλαίσιο εντός των Τμημάτων αλλά και εντός των δικτύων των Τμημάτων και των Ινστιτούτων θα διαμορφώσει όχι μόνο νέα πεδία συνεργασίας αλλά και νέες δεξαμενές ιδεών υλοποίησης ερευνητικών προγραμμάτων διεθνώς.
Για όλα τα παραπάνω θα πρέπει το οπλοστάσιο της ανθρώπινης φύσης να ενδυναμωθεί με όρεξη για δουλειά, καταπάτηση του εγωιστικού γονίδιου και ανάπτυξη αλτρουιστικών συμπεριφορών.
